Istnieje wiele mitów dotyczących mleka i produktów mlecznych oraz zawartej w nich laktozy. Zapewne każdy zna kogoś, kto z jakichś względów odstawił laktozę. Jak to jest? Czy wszyscy powinniśmy jeść produkty bez laktozy? Czy mleko szkodzi tylko niektórym z nas?
Czym jest laktoza?
Laktoza jest disacharydem (dwucukrem), czyli węglowodanem, który składa się z dwóch monosacharydów: glukozy i galaktozy. Laktoza występuje m.in. w: mleku krowim, owczym oraz kozim, jogurtach, maśle, śmietanie. Jest także głównym węglowodanem mleka kobiecego, co uniemożliwia karmienie piersią dzieci, które mają wrodzoną nietolerancję laktozy. Laktoza bierze udział w procesach, które wspomagają wchłanianie wapnia. W zdrowym organizmie laktoza trawiona jest w jelicie cienkim. Odpowiedzialny jest za to enzym – laktaza [1].
Czym jest laktaza?
Laktaza jest enzymem, który produkowany jest w kosmkach jelitowych, czyli w wypustkach jelita cienkiego zwiększających powierzchnię chłonną jelita do 23-razy. Funkcją tego enzymu jest rozkład laktozy na monosacharydy. Wytwarzana jest w przewodzie pokarmowym już od 8 tygodnia życia płodowego, a jej aktywność osiąga największą wartość po urodzeniu. Zdolność trawienia laktozy podczas karmienia piersią ma wielkie znaczenie dla zdrowia dziecka. Wrodzony niedobór laktazy może być śmiertelny, jeśli nie zostanie rozpoznany bardzo wcześnie po urodzeniu. U większości osób aktywność enzymu trawiącego laktozę spada wraz z wiekiem [3].
Definicja nietolerancji laktozy
Z definicji jest to doświadczenie objawów żołądkowo-jelitowych w wyniku spożycia pokarmu zawierającego laktozę [2]. Nietolerancja laktozy polega na braku lub względnym niedoborze laktazy – czyli enzymu, który rozkłada laktozę na cukry proste w jelicie cienkim. Nietolerancja ta jest reakcją niealergiczną, która zachodzi bez udziału mechanizmów immunologicznych i należy do metabolicznych nietolerancji pokarmowych. Nie należy jej mylić z alergią na mleko ani białka mleka krowiego.
Kiedy laktoza nie zostanie rozłożona w jelicie cienkim na cukry proste: glukozę i galaktozę, wtedy w niezmienionej postaci dostaje się do jelita grubego. Tam pod wpływem bakterii jelitowych niezmetabolizowana laktoza ulega fermentacji. Produktami tego procesu są: wodór, dwutlenek węgla, metan (wzdęcia, uczucie przelewania) oraz kwasy organiczne, które działają drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego i powodują nieprzyjemne objawy. Poprzez niestrawioną laktozę zwiększa się zawartość wody w jelitach. Z tego wynika pojawienie się biegunki [3]. Wyróżniamy różne rodzaje nietolerancji laktozy.
Rodzaje nietolerancji laktozy:
– pierwotna nietolerancja laktozy (pierwotny niedobór laktazy)– dziedziczny niedobór enzymu laktazy, który jest najczęstsza przyczyną nietolerancji laktozy. Wraz z wiekiem następuje stopniowy spadek aktywności enzymu. Jego aktywność spada już po okresie niemowlęcym, a objawy pojawiają się podczas dojrzewania lub we wczesnym wieku dorosłym [4];
– wtóra nietolerancja laktozy (nabyta) – spowodowana jest czynnikami uszkadzającymi błonę śluzową jelita cienkiego. Są to choroby (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, mukowiscydoza, nieżyt żołądka i jelit, uszkodzenie jelit związane z radioterapią, wrzodziejące zapalenie okrężnicy) oraz leki (antybiotyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne, chemioterapia) [1,4].
– wrodzona nietolerancja laktozy (alaktazja) – jest to zaburzenie polegające na całkowitym braku zdolności do wytwarzania enzymu trawiącego laktozę. Zaburzenie to jest bardzo rzadkie i występuje od urodzenia [1].
– niedobór laktazy rozwojowej – ma miejsce u wcześniaków urodzonych w 28-37 tygodniu ciąży. Jelito dziecka jest niedorozwinięte co uniemożliwia rozkład laktozy. Stan ten poprawia się wraz z wiekiem na skutek dojrzewania jelita [4].
Objawy nietolerancji laktozy:
- Bóle brzucha
- Nudności
- Kolka
- Wzdęcie brzucha
- Uczucie przelewania w jelitach
- Biegunka – wodniste, tryskające stolce [1].
Rzadziej może objawiać się: nudnościami, zaparciami, bólami głowy, zmęczeniem, utratą koncentracji, bólami mięśni i stawów, owrzodzeniami jamy ustnej oraz trudnościami z oddawaniem moczu. Nietypowe objawy mogą być związane z występowaniem innych chorób, takich jak zespół jelita drażliwego. Często temu schorzeniu towarzyszą dolegliwości somatyczne (np. bóle głowy) [3,4].
Objawy pojawiają się od 30 minut do 1-2 godzin po spożyciu produktów zawierających laktozę [4].
Nasilenie nietolerancji laktozy nie zależy tylko od ilości produkowanej laktazy, ale także od dawki laktozy (np. w serach jest mniej laktozy niż w mleku czy jogurcie), od flory jelitowej, ewentualnego przerostu bakteryjnego w jelicie cienkim (SIBO), motoryki przewodu pokarmowego oraz od wrażliwości przewodu pokarmowego na wytwarzanie gazów i produktów fermentacji trawienia laktozy [3]. Oznacza to, że u każdej osoby nasilenie objawów może być różne, nawet jeśli wytwarzają podobne ilości enzymu laktazy.
Diagnoza nietolerancji laktozy
Kiedy zauważymy u siebie niepokojące objawy i wybierzemy się do lekarza, zapewne zleci nam wykonanie wodorowego testu oddechowego. Ów test polega na pomiarze wodoru w powietrzu wydychanym. Pierwszy pomiar wykonywany jest na czczo, następnie wypijamy roztwór wody z 25 g laktozy i badamy wodór w wydychanym powietrzu przez następne 3 godziny co 30 minut.
Kiedy w 90 minucie testu wartość wodoru w wydychanym powietrzu wynosi więcej niż 20 ppm – świadczy to o nietolerancji laktozy [1]. Wynik pozytywny uzyskany w tym teście może świadczyć także o przeroście bakterii w jelicie cienkim (fałszywie dodatni wynik dla nietolerancji laktozy). Test może wyjść również fałszywie ujemny. Dzieje się tak przez obecność bakterii w jelicie grubym, które nie wytwarzają wodoru [3].
Dostępne jest również badanie genetyczne, dzięki któremu możemy wykryć hipolaktazję pierwotną i wrodzoną.
Kolejnymi badaniami, które służą wykryciu nietolerancji laktozy są:
- Badanie chemiczne stolca – gdzie pH stolca >5,5 świadczy o nietolerancji laktozy [1]. Niestrawiona laktoza ulega fermentacji przez bakterie okrężnicy do kwasu mlekowego, który obniża pH stolca [4];
- Oznaczanie substancji redukujących w stolcu;
- Testy z doustnym obciążeniem laktozą z badaniem stężenia glukozy we krwi. Brak wzrostu poziomu glukozy we krwi może wskazywać na nietolerancję laktozy [1,4].
Dieta w nietolerancji laktozy
W leczeniu nietolerancji laktozy stosujemy dietę bezlaktozową/niskolaktozową oraz możemy zastosować enzym w tabletkach – jest dostępny w większości aptek (np. Lactocontrol). Lek przyjmujemy w postaci tabletek lub kropel razem z pokarmem. Istnieją jednak przesłanki, że lek nie potrafi w pełni rozłożyć laktozy [6].
Leczenie ma na celu złagodzenie i wyeliminowanie objawów żołądkowo-jelitowych. Zalecane jest ograniczenie spożycia laktozy. W badaniach pacjenci z nietolerancją laktozy mogli przyjmować nawet do 12 g laktozy bez odczuwania objawów [3]. Co umożliwia zjedzenie, np. serów lub produktów, w których laktoza występuje w małej ilości.
Produkty bez laktozy i napoje roślinne w nietolerancji laktozy
Osoby z nietolerancją laktozy często całkowicie wykluczają mleko i produkty mleczne z diety, ponieważ wydawałoby się, ze złagodzi to objawy choroby. Natomiast całkowite wykluczenie tych produktów sprzyja rozwojowi chorób układu kostnego, takich jak osteopenia i osteoporoza. Powinniśmy więc korzystać z dostępnych produktów bez laktozy – zazwyczaj ich opakowania są w kolorze fioletowym.
Bardzo ważne jest aby podczas tej diety kontrolować poziom wapnia i witaminy D we krwi. Przy niedoborach zalecana jest suplementacja dobierana indywidualnie przez dietetyka lub lekarza.
Zamiennie dla mleka krowiego dobrze sprawdzają się napoje roślinne, które nie zawierają laktozy. Przy zakupie takich napojów ważne jest aby wybierać takie, które są wzbogacane w wapń, gdyż naturalnie zawierają go bardzo mało [5].
Większość pacjentów może tolerować do 12-15 g laktozy dziennie [5]. Po zapoznaniu się z tabelą będziesz mógł/mogła zobaczyć w jakich produktach jest najwięcej oraz najmniej laktozy.
Często nietolerancja laktozy wiąże się z występowaniem innym zaburzeń, takich jak: zespół jelita drażliwego czy SIBO. W tej sytuacji konieczne będzie zastosowanie także diety low FODMAP w celu załagodzenia dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Nietolerancja laktozy występuje u około połowy chorych z zespołem jelita drażliwego [3].
Źródła:
- Dietetyka kliniczna po redakcją M. Grzymisławskiego: Żywienie osób z nadwrażliwością pokarmową; Nietolerancja laktozy; 2019
- L. Rosado: Lactose intolerance. Gac Med Mex; 2016
- Deng, B. Misselwitz, Ning Dai, M. Fox: Lactose Intolerance in Adults: Biological Mechanism and Dietary Management. Nutrients; 2015
- F. Malik. Kiran K. Panuganti: Lactose intolerance. StatPearls; 2020
- Szilagyi, N. Ishayek: Lactose Intolerance, Dairy Avoidance, and Treatment Options. Nutrients; 2018
- J. Santos, R. Rocha, G. O. Santana: Lactose intolerance: what is a correct management? Revista da Associação Médica Brasileira; 201